ŻUŁAWY: WOJNA Z WIATRAKAMI TRWA.
**ostatnia aktualizacja 25.02.2016 **
Żuławy mają pewne charakterystyczne cechy różniące je od reszty kraju. Tłusta czarna wilgotna ziemia była już w średniowieczu naturalnym magnesem osadnictwa rolnego i źródłem dostatku ludzi. Trudne warunki wodne, konieczność wytężonej pracy uczyły szacunku do obiektów materialnych. Typowymi elementami były z jednej strony budowle ziemne: wały, kanały, wrota wodne, urządzenia pompujące - wiatraki, jak i okazałe domostwa podcieniowe, a wreszcie kościoły. Wszystko w charakterystycznym miejscowym stylu.
Część tego stylu przybyła z religijnymi emigrantami z Niderlandów - Mennonitami. Ich obyczaje to kolejna niezwykłość regionu. Na przedwojennej mapie WIG można na Żuławach odnaleźć setki wiatraków. Kościółki żuławskie są ewenementem: budowane z reguły gdzieś w XIV wieku, w charakterystycznym „przyciężkim” stylu „nadwiślańskiego gotyku”, czasem z wytworną elegancją smukłych wież krytych gontem. Takiego skupiska średniowiecznych budowli szukać można chyba tylko na Dolnym Śląsku. Gdy wejść w letni upalny niedzielny poranek w chłodny mrok kościółka chociażby w Mątowach - wyczuwa się charakterystyczny, ale niesprecyzowany zapach Czasu: może to stare drewno kościelnych ławek, może zapach wilgoci podziemi...
Największą próbę czasu przyniósł koniec wojny. Zdobywcy potraktowali wszystkie budowle jako symbol niemczyzny i dorobkiewiczostwa, i religijnego zabobonu. Już po zakończeniu wojny Armia Czerwona burzyła co tylko się dało. Przypadkowi prymitywni osadnicy podjęli dzieło dewastacji; a nowa władza je kontynuowała. Przykro to powiedzieć, ale dewastacja trwa do dziś - w cieniu Wysokiego Urzędu Konserwatora Zabytków, przy powoływaniu się na obiektywne powody prawne, finansowe. Ale fakty są nieubłagane, a obcy oceniają jedynie fakty: niewyobrażalnego zaniedbania.
Już po zakończeniu najintensywniejszej fazy powojennego zagospodarowania Żuław, podjęto pierwszą próbę lustracji stanu zachowania zabytków pozostałych po wojnie. Przytaczam fragmenty opracowania Jerzego Stankiewicza:
Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach. (na marginesie przeprowadzonej w latach 1955-1956 lustracji zabytków). wyd. Gdańskie Towarzystwo Naukowe 1958.
Zostały zniszczone w czasie działań wojennych [w opracowaniu nie można było wtedy napisać prawdy: PO zakończeniu działań wojennych] najcenniejsze kościoły gotyckie, jak np. w Fiszewie, Cedrach Wielkich, Ostaszewie, Borętach, Wocławach i Steblewie.
Już w okresie powojennym miejscowa ludność rozebrała kilka zabytkowych, przeważnie ryglowych kościołów poewangelickich, przy czym kierowano się głównie względami rabunkowymi (cegła, drzewo na opał).
Rozebrano na opał, przeważnie po wojnie, znaczną ilość najstarszych domów podcieniowych, które groziły zawaleniem i nie nadawały się do zamieszkania.
Rozebrano bodajże wszystkie ostatnie wiatraki odwadniające, które zresztą już przed wojną były nieczynne a zachowywane wyłącznie jako obiekty zabytkowe. Również wiatraki-młyny, obecnie nieczynne, są w poważnym stopniu narażone na zniszczenie i rozbiórkę.
Domy podcieniowe, które zachowały się do dzisiaj, znajdują się w większości w bardzo złym stanie technicznym i jako takie mogą być w każdej chwili przeznaczone do rozbiórki. Główną przyczyną tego jest następująca: dawniej jeden dom stanowił własność jednej rodziny, obecnie niektóre domy podcieniowe zamieszkuje nawet 4-5 rodzin. Tak silne przeludnienie wpływa nader niekorzystnie na stan zachowania starych budynków, zwłaszcza, że na ogół żaden z lokatorów nie poczuwa się do obowiązku dbania o wspólne dobro, a nawet swoje niezadowolenie z powodu niewygodnych warunków mieszkaniowych przelewa na zabytkowy budynek. (nierzadko, kiedy w czasie lustracji w rozmowach z mieszkańcami domów podcieniowych podnosiliśmy konieczność okazywania większej troskliwości o budynek, odpowiadano nam, że lokatorzy chcą ś w i a d o m i e doprowadzić prędzej swój wspólny dom do ruiny, gdyż mają nadzieję, że może wtedy dostaną lepsze i o d d z i e l n e mieszkania.)
Należy przeprowadzić odpowiednią akcję uświadamiającą, gdyż jak dotychczas ludność miejscowa ocenia wszystkie obiekty zabytkowe wyłącznie pod kątem widzenia ich wartości użytkowej.
Niewiarygodne, ale po 50 latach od tamtego opracowania nie zmieniło się podejście moich Rodaków do zabytków!)
Jednym z czynników dewastacji była działalność administracji. Przejmowanie przez PGRy obiektów, zamiana ich na cele gospodarcze i charakterystyczne dla „społecznej własności” (czyli: niczyjej) traktowanie. Dostatnie domy podcieniowe były symbolem obszarniczej własności, a wiatraki były plakatowym wręcz symbolem kułactwa, więc ich los w PRL-u był przesądzony. Władza ludowa walczyła z wiatrakami bardzo skutecznie...
Ale po przemianach politycznych nie zmieniła się prymitywna mentalność przypadkowych aktualnych użytkowników. To w ostatnich latach zwalono w nocy liną i traktorem - zabytkowe ściany ruiny kościoła w Wocławach. Nieznani sprawcy (być może sąsiedzi) spalili pieczołowicie odrestaurowany przedostatni wiatrak żuławski - w Wikrowie (rozsypująca się ruina w Drewnicy już wiatrakiem nie jest). Najstarszy bodaj szachulcowy kościół (raczej jego ruina) w Polsce - w Gnojewie, w każdej chwili może się zawalić. Wiatrak w Palczewie niszczeje od lat na terenie prywatnym opatrzony tabliczką zakrawającą na kpinę: zakaz wstępu z powodu robót budowlanych. Zdaje się czekać aż nieznani sprawcy podłożą ogień. Podobnie jak unikatowa mennonicka drewniana dzwonnica w Wiślinie (została niedawno odrestaurowana). A dotychczasowi właściciele oraz Konserwator Zabytków będą nareszcie mogli odetchnąć z ulgą: koniec kłopotów! Na razie tłumaczy się on niejasnym stanem prawnym własności, oraz stanem finansów.
Po pożarze w Wikrowie tak to opisałem na stronie www: